پرده‌برداری از توافق محرمانه «شی» و «پوتین»؛ نگاهی به رویکرد چین در جنگ اوکراین

به گزارش اکوایران، براساس داده‌های مقاله‌ای که نوامبر در سایت Russia Matters مرکز بلفر منتشر شد، پوتین 4 فوریه، پیش از حمله به اوکراین، به پکن سفری داشته و به شکلی مخفیانه با «شی» توافقنامه‌ای را امضا کردند؛ توافقی که در چارچوبش قرار بر آن است تا دو کشور زمانی که هدف حمله نظامی خارجی قرار می‌گیرند به یکدیگر کمک کنند. در این مقاله به چهره‌ای موسوم به «اوون متیوز» نویسنده و ناظر قدیمی روس هم اشاره شده است.

محرمانه‌های پکن و مسکو

متیوز متعاقبا در مقاله‌ای که 26 نوامبر منتشر شد گزارش داد که در ضمیمه توافق محرمانه پکن و مسکو، به ضمانت‌های امنیتی متقابلی اشاره شده است؛ ضمانت‌هایی که روس‌ها برای دهه‌ها خواهان آن بودند. فارغ از این، به‌سان آنچه در ماده 5 پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) آمده که حمله به یکی از اعضا همانند حمله به سایر کشورهای عضو قلمداد می‌شود، پکن و مسکو متعهد شدند در صورت حمله نیروی خارجی به قلمروی آنها و در صورت وقوع شرایط خاص در باب علت چنین حمله‌ای، به کمک نظامی یکدیگر بیایند.

متیوز این گزاره را به نقل از یک منبع نزدیک با رهبران سیاسی دو کشور در سطوح بالا قید کرد. همزمان نشریه واشنگتن‌پست با استناد به این خبر با انتشار مقاله‌ای نظری توسط رابرت رایت، این روایت را با تکیه بر اطلاعات حقیقی دیگر تقویت کرد. در این مقاله با اشاره به تنش‌ها در جریان جنگ در اوکراین، آمده است که دامنه این نبرد می‌تواند گسترده‌تر شود و حتی زمینه برای دخالت مستقیم ناتو هموار شود. به نوشته او حتی اگر نخواهیم از عبارت جنگ جهان سوم که اندکی اغراق‌آمیز است استفاده کنیم، این رویارویی می‌تواند زمینه را برای ورود چین به نبردی خونین هموار سازد.

تردید درباره یک تضمین

وجود چنین توافق محرمانه‌ای تحولی غیرمنتظره در روابط میان مسکو و پکن خواهد بود؛ دو بازیگری که مدت‌ها است از اتحادها و بلوک‌های سبک جنگ سرد دوری کرده‌اند. الکساندر لوکین، کارشناس برجسته فعال در روابط روسیه و چین در این باره به پراجکت سیندیکیت گفت که هنوز هیچ مدرکی برای اثبات این حقیقت (ارائه تضمین امنیتی متقابل) وجود ندارد. به باور او هرآنچه گفته می‌شود، صرفا شایعات است. پس مانند هر شایعه‌ای دیگر می‌تواند درست باشد یا نباشد. این تحلیلگر خاطرنشان کرد که برخی از نویسندگان چینی برای چنین اتحادی استدلال‌هایی را بیان کرده‌اند، با این همه هیچکدام باور ندارند که چین به شکلی رسمی چنین تضمینی را پذیرفته باشد.

لوکین پیش‌تر هم از تحلیلگران غربی که میان دیدگاه‌های رسمی و مسلط که منعکس‌کننده و تعیین‌کننده سیاست‌های خارجی چین هستند و نظرات غیررسمی و حاشیه‌ای که تاثیر اندکی بر سیاست رسمی دارند، تفاوت قائل نمی‌شوند، انتقاد کرده بود. به اعتقاد لوکین، ایده چنین توافقی ممکن است از میانه اظهارات «یان ژوتونگ»، کارشناس برجسته سیاست خارجی چین که از تشکیل ائتلاف با روسیه حمایت کرده بود، نشأت گرفته باشد. با این همه، لوکین تاکید دارد که یک موضع رسمی را نمایندگی نمی‌کند.

دو روایت از تعهدات پکن

یان به نشریه چاینا مورنینگ پست گفته بود که چین باید تضمین‌های امنیتی را برای کشورهای همسایه لحاظ کند.این رویکرد برای کمک به دوستان برای حمله به دیگر کشورها نیست بلکه جهت ارائه تضمین‌های امنیتی در برهه زمانی است که آنها هدف حمله قرار می‌گیرند. در بخشی از مصاحبه، یان توضیح می‌دهد که تعبیر نادرستی از مفهوم اتحاد در جامعه وجود دارد. بسیاری از مردم تصور می‌کنند اتحاد زمانی محقق می‌شود که متحدان درگیر جنگ می‌شوند، پس شما به شکلی خودکار وارد نبرد می‌شوید. این تعبیر به باور تحلیلگر چینی نادرست است. اتحاد بدین معنا است که وقتی متحد شما هدف حمله قرار می‌گیرد و و در موضع دفاعی قرار می‌گیرد، شما درگیر جنگ شوید.

به یک معنا، پیمان اتحاد بدین معنا است که من به شما کمک و از شما محافظت می‌کنم، نه اینکه از شما برای حمله به دیگر بازیگران حمایت کنم. با این همه یان اشاره‌ای به توافق میان چین و روسیه نکرد. تفاوت میان استدلال‌های میتوس و یان حول محور تعهدی است که با تجاوز ایجاد می‌شود، نه زمانی که متحد دست به تجاوز می‌زند. از همین رو می‌توان گفت که تعبیر و روایت یان با دکترین سیاست خارجی چین همخوانی دارد.

چین در کدام زمین بازی می‌کند؟

چین پیش از آن که روابطش با روسیه را تقویت کند، رابطه‌ای نزدیک با پاکستان داشت. با این همه پکن در هیچکدام از درگیری‌های اسلام‌آباد با هند مداخله نکرد. چرایی‌اش ساده است؛ چین بر همان تمایزی که یان بر آن تاکید دارد، پایبند است. به گفته اندرو اسمال، در محور چین و پاکستان، پکن هرگز اسلام‌آباد را از درگیری‌هایی که خود بدان دامن زده، نجات نخواهد داد. با این همه به گفته اسمال، مائو تاکید داشت که چین در چنین مواردی هم حق دخالت دارد. منابعی که با اسمال مصاحبه کردند در این باب گفتند که اگر هند به پاکستان حمله کند، چین یارای مداخله را دارد. به عبارت دیگر چین ممکن است به کمک شریک خود بیاید آن هم در شرایطی که موجودیتش توسط بازیگری خارجی تهدید شود. اگر چین خود عامل چنین بحرانی بود قطعا دخالتی نمی‌کرد.

در ارتباط با جنگ در اوکراین، چین روسیه را به دلیل حمله به این کشور سرزنش نکرده بلکه همواره انگشت اتهام را به سمت ایالات متحده و ناتو نشانه رفته است. «شی» شخصا به بایدن گفته بود که دلیل اصلی وقوع بحران اوکراین نگرانی‌های امنیتی مسکو و کی‌یف است. رئیس‌جمهوری چین همچنین خاطر‌نشان کرد که تحرکات آمریکا زمینه‌ساز چنین چالشی شده است.

«شی» 23 ژوئن برای یازدهمین‌بار بر لزوم رد ذهنیت جنگ سرد و تقابل بلوک‌ها و همچنین هژمونیسم تاکید کرد. سخنگوی کرملین 13 دسامبر گفت که شی و پوتین دائما در ارتباط هستند. براساس گزارش‌ها، دو رهبر قرار است اواخر دسامبر گفت‌وگو کنند تا چشم‌اندازشان را درباره تحولات 2022 را ارائه دهند. با این همه، روسیه و چین هر دو اتحاد به سبک جنگ سرد را رد کرده‌اند؛ اگرچه مشارکت استراتژیک بسیار نزدیک آنها زمینه‌ساز رابطه‌ای شبه‌اتحادگونه شده، با این همه به شکل چشمگیری از اتحاد نظامی فاصله دارد.

اتحاد آهنین؟

تنها چند هفته بعد از حمله روسیه به اوکراین، شی گفت که رابطه مسکو و پکن حتی از نظر نزدیکی و اثربخشی از یک اتحاد فراتر رفته است. بیانیه مشترک 4 فوریه که توسط رهبران دو کشور صادر شد، شاید برای اولین‌بار مهر تایید رسمی بر دوستی دو کشور زد؛ آن هم بدون هیچ محدودیتی. در همین بیانیه آمده که نوعی تازه از رابطه میان چین و روسیه تعریف شده که فراتر از اتحادهای سیاسی و نظامی دوران جنگ سرد است. این دوستی آهنین شامل تمرین‌های نظامی روسیه و چین می‌شود که از یک سیستم فرماندهی و کنترل مشترک بهره می‌برند و سطح دسترسی بی‌سابقه‌ای را برای هر یک از کشورها فراهم می‌کنند که نشان از سطح بالایی از هماهنگی استراتژی و نظامی است.

27 اکتبر، وزیر خارجه چین تاکید کرد، پکن از رهبری پوتین جهت متحد کردن مردم روسیه برای غلبه بر مشکلات و وقفه‌ها، در راستای تحقق اهداف استراتژیک توسعه، پیشبرد بیشتر منافع روس‌ها، قاطعانه حمایت خواهد کرد. او در ادامه متعهد شد که چین و روسیه تعامل‌های خود را در سطوح مختلف عمیق‌تر خواهند کرد. با این همه تا آنجایی که مشخص است، هنوز تعهد دفاعی متقابلی ارائه نشده است. به بیانی دیگر، مسأله وجود یک تضمین امنیتی متقابل محرمانه ممکن است در عمل تغییر چندانی ایجاد نکند.

شبه‌اتحاد چین و روسیه

حمله به خاک روسیه که از لحاظ وجودی تهدید محسوب می‌شود، می‌تواند منافع امنیتی چین را تحریک کند. چین تمایلی به رویارویی با چالش ایالات متحده و ناتو که از روسیه جدا شده، ندارد. پکن می‌تواند در صورت تهاجم به روسیه به یاری این کشور بیاید؛ البته نه به‌واسطه توافق با مسکو بلکه به دلیل نگرانی از منافع امنیتی خود.

مهمتر از همه، ماده 9 معاهده چین و روسیه در سال 2011 است که کمتر مورد بحث قرار گرفته است؛ ماده‌ای که مبتنی بر حسن همجواری و همکاری دوستانه شناخته می‌شود و تصریح می‌کند: «هرگاه شرایطی پیش آید که یکی از طرفین معاهده تشخیص دهد که صلح یا منافع امنیتیِ درگیر، مورد تهدید قرار گرفته یا تضعیف شده یا حتی زمانی که متحد هدف تجاوز قرار گیرد، طرف‌های متعهد باید رایزنی‌ها را آغاز کنند و به تهدیدها پایان دهند»؛ خواه تضمین امنیتی متقابل محرمانه میان روسیه و چین وجود داشته باشد یا نه؛ چراکه بین این دو یک رابطه شبه‌اتحادی نزدیک و همچنان در حال تحول فارغ، از هرگونه محدودیتی، وجود دارد.