به گزارش اکوایران، در میان ارامنه تردید کمی نسبت به این مسئله وجود دارد که عملیات نظامی ماه سپتامبر آذربایجان در منطقه مورد مناقشه قره‌باغ مستقیماً به پاکسازی قومی منجر شد. ده‌ها هزار ارمنی قره‌باغ فرار کرده و این منطقه تقریبا در حال خالی شدن از جمعیت ارامنه است.

پاکسازی قومی؟

به نوشته بنیاد کارنگی برای صلح جهانی، با این وجود، به نظر می‌رسد باکو از زمانی که حمله نظامی ۲۴ ساعته‌ای هدف دیرینه آن برای کنترل کامل قره‌باغ را برایش به ارمغان آورد، دیگر برای این هدف عجله‌ای ندارد. ارمنی‌های قره‌باغ که باقی مانده‌اند مقداری کمک‌های بشردوستانه از آذربایجان دریافت کرده‌اند و رهبران آن‌ها که انحلال جمهوری خودخوانده قره‌باغ را پس از سی سال اعلام کردند، در حال مذاکره با نمایندگان باکو هستند. هر سه شرکت‌کننده اصلی در این فرآیند یعنی ارمنستان، آذربایجان و روسیه ترجیح می‌دهند که تعدادی از ارامنه قره‌باغ در این منطقه باقی بمانند.

فرار ارامنه قره‌باغ زمانی آغاز شد که در پی تسلیم‌شدن نیروهای محلی، آذربایجان کریدور لاچین (تنها راه ارتباطی قره‌باغ و ارمنستان) را باز کرد. سرعت هجوم پناهجویان به ارمنستان نشان از آن داشت  که به زودی هیچ ارمنی‌تباری در قره‌باغ وجود باقی نخواهد ماند. اما حتی اگر برخی بمانند، از نظر سیاسی مهم خواهد بود و زمانی که مشخص شود باکو چه نوع حکومتی را تحمیل خواهد کرد، می‌تواند شرایط را برای بازگشت نسبی ارامنه قره‌باغ ایجاد کند.

در حالی پناهجویان از کریدور لاچین عبور می‌کنند، ارتش آذربایجان به طور شگفت‌انگیزی از خود خویشتنداری نشان داده است. به نظر می‌رسد که باکو می‌خواهد از متهم‌شدن به پاکسازی قومی اجتناب کند، بنابراین از بازجویی یا بازرسی‌های جدی اجتناب می‌کند. همین چند هفته پیش، تصور چنین رویکردی غیرممکن بود؛ آذربایجان در محاصره ده‌ماهه قره‌باغ، یک پیرمرد شصت‌وهشت‌ساله که قصد داشت برای معالجه به ارمنستان سفر کند را به اتهام جنایات در جریان جنگ اول قره‌باغ دستگیر کرد.

با این وجود، آذربایجان چند مرد که قصد فرار از قره‌باغ را داشتند، از جمله ویتالی بالاسانیان، فرمانده سابق میدانی و سیاستمدار محلی و روبن وردانیان، میلیاردر روس‌ارمنی و وزیر داخلی سابق حکومت خودخوانده قره‌باغ که از ارامنه منطقه خواسته بود تا آخرین گلوله بجنگند را بازداشت کرده است. این بازداشت‌ها نشانه حکم غیررسمی آذربایجان است: فقط نخبگان سیاسی حکومت خودخوانده قره‌باغ باید از پیگرد قانونی بترسند.

پیش‌بینی‌های جنگ پارتیزانی به رهبری ارمنی‌های قره‌باغ که تمایلی به تسلیم‌کردن سلاح‌های خود ندارند، نادرست است. روند خلع سلاح نیروهای دفاعی محلی با کمک نیروهای حافظ صلح روسیه، در کمال تعجب بسیاری، بدون هیچ‌گونه حادثه خاصی انجام شده است.

همچنین هیچ تلاشی برای استفاده از زور برای حفظ ارامنه قره‌باغ صورت نگرفته است. با این حال، دیدن این منطقه کاملاً خالی‌شده از مردم به نفع هیچ‌کس نیست. ارمنستان برای اسکان بیش از ۱۰۰ هزار پناهجو تلاش خواهد کرد و اگر بسیاری از آن‌ها به ایروان بروند، می‌توانند به اعتراضات ضددولتی پیوسته و بحران سیاسی داخلی ارمنستان را تشدید کنند.

به نظر می‌رسد آذربایجان نیز تلاش دارد که به عنوان یک هیولا دیده نشود. روسیه نیز به ارامنه قره‌باغ نیاز دارد تا حضور نیروهای حافظ صلح خود را توجیه کرده که از طریق توزیع کمک‌های بشردوستانه، سازماندهی تخلیه و به طور کلی، مفید واقع‌شده آن را انجام می‌دهد. اگر کاری برای آن‌ها وجود نداشته باشد، ممکن است مأموریت صلحبانی روسیه زودتر از زمان برنامه‌ریزی‌شده به پایان برسد.

در نهایت، اگر هیچ ارمنی‌تباری در قره‌باغ باقی نماند، مذاکره بین باکو و ارامنه قره‌باغ فایده‌ای ندارد. این مذاکرات در جریان بوده و نتایج کمی به همراه داشته است. در این میان، این امکان وجود دارد که علی‌اف بخواهد برای اینکه چهره خوبی از خود نشان دهد، مجوزی برای یک مأموریت نظارتی بین‌المللی در قره‌باغ را صادر کند. در حالی که ایروان به تحریم‌های غرب علیه باکو امیدوار بوده، بعید به نظر می‌رسد که تحقق یابد.

انگیزه تازه برای پیمان صلح

شکست ارمنستان در قره‌باغ، هر چند دردناک باشد، آن را وادار نکرده که از بحث درباره پیمان صلح بزرگ با باکو کناره‌گیری کند. برعکس، به این روند انگیزه تازه‌ای داده شده است. آرمن گریگوریان، دبیر شورای امنیت ارمنستان در روز ۲۶ سپتامبر در بروکسل با حکمت حاجی‌اف، مشاور رئیس‌جمهور آذربایجان دیدار کرد. جدای از مسائل بشردوستانه، آن‌ها در مورد دیدار برنامه‌ریزی‌شده ۵ اکتبر بین نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان و الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان در شهر گرانادای اسپانیا گفتگو کردند.

اگر توافقنامه صلح امضا می‌شد، نشانه آغاز دوره جدیدی در قفقاز جنوبی بود. نفوذ روسیه کاهش خواهد یافت و نفوذ ترکیه رشد خواهد کرد. متن توافقنامه صلح حتی قبل از تصرف قره‌باغ توسط آذربایجان کم‌وبیش آماده بود. اگر باکو احساس کند که این روند به طوری غیرضروری به طول می‌انجامد، نه تنها می‌تواند با درخواست یک کریدور زمینی از میان ارمنستان به جمهوری خودمختار نخجوان، منطقه‌ای آذربایجانی در مرز ترکیه به مذاکرات سرعت دهد، بلکه ممکن است بر مالکیت این منطقه که توسط جامعه بین‌المللی بخشی از ارمنستان شناخته می‌شود، ادعا کند. علی‌اف در دیدار اخیر با رجب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه به این موضوع اشاره کرد.

بازی دادن شرکا

در صورت اجرایی‌شدن، ایجاد کریدور بین آذربایجان و نخجوان می‌تواند جای پایی برای مسکو در منطقه باشد. توافقنامه‌ای که به جنگ دوم قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ پایان داد، به نیروهای امنیتی روسیه اجازه داد که با محافظت از ترافیک آذربایجان و تأمین امنیت ورود و خروج از آن، این کریدور را کنترل کنند.

به محض امضای توافقنامه صلح ارمنستان و آذربایجان، احتمالاً ترکیه مرز خود با ارمنستان (که از سال ۱۹۹۳ بسته شده بود) را باز خواهد کرد. زمانی که این اتفاق بیفتد، عوامل اقتصادی خود را نشان خواهند داد. با توجه به استعداد اردوغان در بازی‌دادن شرکای خود، یک مرز باز می‌تواند ابزار قدرتمندی برای نفوذ برای آنکارا باشد.

با این وجود، هر سندی که به عنوان «توافقنامه صلح» بین ارمنستان و آذربایجان اعلام شود، احتمالاً چیزی بیش از یک چهارچوب صرف خواهد بود. به رسمیت‌شناختن کلی تمامیت ارضی یکدیگر و تعهد به خودداری از نقض آن در این توافقنامه وجود خواهد داشت. این باید برای محافظت ارمنستان برای از دست‌دادن منطقه جنوبی سیونیک به آذربایجان کافی باشد.

اما مانند همیشه، بسیاری از مسائل دیگر نیز باید مورد توجه قرار گیرد. مرز بین‌المللی ارمنستان و آذربایجان که از روی کوه‌های دورافتاده می‌گذرد، نیاز به اصلاح دائمی داشته و باید در مورد ارتباط حمل‌ونقلی نیز گفتگو شود. اما از قبل باید به این موضوع پرداخته شود که آیا ارامنه آواره قره‌باغ اجازه ورود به آذربایجان را خواهند داشت یا خیر. مثل همیشه، این جزئیات هستند که اهمیت دارند.