اردوغان ایدئولوگ یا اردوغان فایده‌گرا؟ پشت‌پرده رویکرد ضداسرائیلی آنکارا

به گزارش اکوایران، طولی نکشید که رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه لحن اولیه محتاطانه خود در مورد مناقشه غزه را کنار گذاشته و به موضع شدیدی طرفداری از حماس و انتقاد از اسرائیل بازگشت. این تغییر زمانی رخ می‌دهد که ترکیه به دلایل متعددی تلاش دارد تا روابط خود با کشورهای کلیدی غربی و منطقه‌ای را بهبود بخشد و قصد دارد برای غلبه بر بحران اقتصادی حاد خود، سرمایه‌گذاری خارجی جذب کند. ماه‌هاست که مهمت شیمشک، وزیر دارایی ترکیه به عنوان بخشی از این کمپین به کشورهای مختلف سفر کرده است.

به نوشته المانیتور، انتظار می‌رود لفاظی‌های تند ضدغربی اردوغان و حملات او به اسرائیل با احیای تردیدها در مورد اعتبار دولتش، تأثیری منفی بر این تلاش‌ها بگذارد.

اهداف و موانع

آنکارا درگیر مذاکرات حساسی با واشنگتن بر سر خرید جت‌های جنگنده اف-۱۶ بوده، اما تاکنون کنگره مانع فروش آن شده است؛ چرا که مخالفت زیادی با سیاست‌های داخلی و بین‌المللی اردوغان دارد. اخیراً به دنبال دخالت کاخ سفید برای متقاعدکردن قانونگذاران برای تأیید این فروش، پیشرفت‌هایی صورت گرفته بود.

اردوغان همچنین به دنبال راه‌هایی برای احیای روابطش با اتحادیه اروپا بوده که سال‌ها به دلیل گام‌های غیردموکراتیک آنکارا در داخل و به دلیل وضعیت رو به وخامت حقوق بشر این کشور درجا زده است.

اردوغان در سخنرانی ۲۵ اکتبر خود خطاب به گروه پارلمانی حزب عدالت و توسعه (AKP)، عملیات کنونی اسرائیل در غزه را «یکی از خونین‌ترین و وحشیانه‌ترین حملات تاریخ» توصیف کرد. او گفت: «حماس یک سازمان تروریستی نیست، بلکه یک گروهی از مجاهدین است که برای حفاظت از مردم و سرزمین‌های خود مبارزه می‌کند». اردوغان همچنین غرب را به دلیل حمایت بی‌قیدوشرط از تلافی همه‌جانبه اسرائیل در برابر حمله غافلگیرانه ۷ اکتبر حماس به جنوب اسرائیل سرزنش کرد.

سه روز بعد، اردوغان در یک گردهمایی بزرگ طرفدار غزه که توسط حزب عدالت و توسعه در استانبول سازماندهی شده بود، لحن لفاظی خود علیه غرب را تشدید کرد. اردوغان با اشاره به جنگ جهانی دوم گفت: «دیروز آن‌ها سایه یکدیگر را با تیر می‌زدند، یهودیان را در اتاق‌های گاز می‌کشتند و شهرها را با بمب‌های اتمی از روی نقشه پاک می‌کردند. ما امروز همین طرز فکر را در غزه می‌بینیم». او افزود: «ترکیه فعالانه تلاش خواهد کرد تا اسرائیل را به عنوان جنایتکار جنگی در سطح بین‌المللی معرفی کند».

الی کوهن، وزیر امور خارجه اسرائیل بی‌درنگ دیپلمات‌های اسرائیلی را از ترکیه «برای ارزیابی جدید روابط بین دو کشور» فراخواند. سپس در روز گذشته، ترکیه هم  سفیر خود را برای پاره‌ای مشورت‌ها از تل‌آویو فرا خوانده.

تنش‌زدایی بی‌فرجام

اختلافات ترکیه و اسرائیل بر سر مسئله فلسطین و لفاظی‌های ضداسرائیلی اردوغان به بیش از یک دهه دشمنی منجر شده بود. رئیس‌جمهور ترکیه از زمان نخست‌وزیریش مدافع محکم فلسطین بود و با تبادل نظر آتشین با شیمون پرز، رئیس‌جمهور اسرائیل در سال ۲۰۰۹ در مجمع جهانی اقتصاد در داووس، به سرعت در جهان عرب معروف شد.

قبل از حمله ۷ اکتبر حماس، صحبت از سفر بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل به ترکیه برای گفتگو در مورد راه‌هایی برای تعمیق مجدد روابط بود. او و اردوغان در ماه سپتامبر در جریان نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل متحد با یکدیگر دیدار کردند.

اسرائیل و ترکیه در سال ۲۰۲۲ تصمیم گرفتند روابط خود را بهبود بخشیده و برای این منظور، به پایتخت‌های یکدیگر سفیر فرستادند. اما اکنون، فعلاً امکان عادی‌سازی ضعیف به نظر می‌رسد، همانطور که احتمال میانجیگری ترکیه در جنگ حماس و اسرائیل نیز دیگر بعید به نظر می‌رسد.

در همین حال، ۴۵ نماینده کنگره آمریکا که بسیاری از آن‌ها اعضای گروه مخالف فروش اف-۱۶ به آنکارا بودند، در ۲۶ اکتبر نامه‌ای به آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا ارسال کرده و خواستار توبیخ ترکیه شدند. در این نامه آمده است: «ما قویاً از شما می‌خواهیم که اقدام قاطعانه‌ای انجام دهید تا جمهوری ترکیه به خاطر نقشش در حمایت و تسهیل عملیات حماس پاسخگو باشد». تحلیلگران خاطرنشان می‌کنند که با توجه به شرایط کنونی، تصویب فروش اف-۱۶ توسط کنگره دشوارتر خواهد شد.

در اقدامی غافلگیرکننده دیگر، اردوغان پروتکل عضویت سوئد در ناتو را پس از ماه‌ها تعویق، در ۲۳ اکتبر برای تصویب به پارلمان فرستاد. اهرم فشار عضویت سوئد عموماً به عنوان تلاشی برای کاهش فشار آمریکا بر ترکیه به خاطر حمایتش از حماس تلقی می‌شد. دولت ترکیه سوئد را متهم کرده بود که به اندازه کافی برای مهار فعالیت‌های گروه‌های کرد ضدترکیه در خاک خود اقدام نمی‌کند. آنکارا همچنین از سوئد به خاطر اجازه‌دادن به فعالان راست‌گرا برای سوزاندن قرآن ابراز خشم کرد. با این وجود، پارلمان ترکیه در اعتراض به امتناع کنگره از تأیید قرارداد اف-۱۶، عجله‌ای برای تأیید عضویت سوئد در ناتو ندارد.

با توجه به تمام این چالش‌ها، پیشنهاد اردوغان برای میانجیگری و درخواست‌های آنکارا برای آتش‌بس در غزه، نادیده گرفته شده است.

سیاست داخلی

تحلیلگران می‌گویند که اردوغان که نتوانست نقشی بین‌المللی در جنگ اسرائیل و حماس ایفا کند، اکنون از این بحران به صورت سیاسی در داخل استفاده می‌کند. اردوغان در سخنرانی راهپیمایی طرفداری از غزه، مخالفان سیاسی داخلی خود را که حمله حماس را یک اقدام تروریستی خوانده‌اند، مورد انتقاد قرار داد. او گفت: «سیاستمدارانی در کشور هستند که می‌گویند اگر نتانیاهو تروریست است، حماس نیز تروریست است. آن‌هایی که به این سیاستمداران رأی می‌دهند، باید تجدید نظر کنند».

به گفته بارسین یینانچ، کارشناس سیاست خارجی، اردوغان رویکردی عملگرایانه دارد، اما دارای رویکرد ایدئولوژیک اسلامگرایانه نیز هست. ینانچ به المانیتور گفت: «رویکرد اصلی او، فرصت‌طلبی است. هیچ یک از ابتکارات بین‌المللی اردوغان پاسخی در پی نداشت. بنابراین او تصمیم گرفت از این فرصت برای کسب امتیاز داخلی استفاده کند».

اردوغان می‌خواهد در انتخابات ماه مارس شهرداری‌های کشور، شهرهای بزرگ مانند آنکارا، استانبول و ازمیر که در سال ۲۰۱۹ به مخالفان باخته بود را پس بگیرد. اگر موفق شود، پیروزیش در انتخابات ریاست‌جمهوری را تقویت کرده و تسلط تقریباً کامل خود بر قدرت را بیشتر تحکیم کند.

به نظر می‌رسد که اردوغان در این مسیر، آسیبی که ممکن است به روابط ترکیه با ایالات متحده و اروپا وارد کند را به جان بخرد. یینانس گفت: «اردوغان برای بیش از شش ماه آینده فکر نمی‌کند. تا آن زمان، انتخابات تمام خواهد شد و وضعیت در مورد حماس تغییر خواهد کرد. او احتمالاً موضعی را اتخاذ خواهد کرد که معتقد است عملگرایانه‌ترین موضع ممکن است».

دیپلمات‌های سابق بر این باورند که کشورهای کلیدی عربی از جمله عربستان سعودی، مصر و امارات متحده عربی نیز از موضع اردوغان ناراضی هستند. میثات رنده، سفیر بازنشسته با تأکید بر اینکه این کشورها هیچ عشقی به حماس ندارند، گفت تنها کشوری که احتمالاً از موضع اردوغان خشنود می‌شود، ایران است. رنده به المانیتور گفت: «در هر حال، اینکه قرارگرفتن ترکیه در کنار ایران چقدر برای آنکارا سودمند خواهد بود، جای سؤال دارد. حماس محاسبات بسیاری از کشورهای منطقه از جمله ترکیه را بر هم زد و با یک تیر، به اهداف بسیاری رسید». رنده معتقد است که پاسخ اردوغان به حمله حماس و پیامدهای آن موقعیت بین‌المللی ترکیه را متزلزل کرده است. او گفت: «ترکیه دیگر نه قدرت نرم و نه قدرت سختی دارد که بتواند در این مرحله بر چیزی تأثیر بگذارد».