به گزارش اکوایرن، بر‌اساس گزارش‌های موجود در سطح جهان 286 حوضه آبریز مشترک بین 151 کشور جهان وجود دارد و بیش از 40 درصد جمعیت زمین در این مناطق زندگی می‌کنند. حوضه هایی که یکی رایج‌ترین انواع مناقشه‌های بین‌المللی را شکل می دهد. به باور تحلیلگران  از آنجا که این مناقشات دارای جنبه‌های متعدد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و محیطزیستی است و با موضوع حاکمیت ملی کشورها مرتبط هستند، حل وفصل آنها پیچیدگی‌های فراوانی داشته و عمدتاً به دشواری قابل حل وفصل هستند و در آینده نیز مناقشات فراوانی را می‌توانند به دنبال داشته باشند.مرز این حوضه‌های مشترک از مرزهای سیاسی بین کشورها فراتر رفته و از این منابع مشترک آب کشورها را در زمینه‌های زیست محیطی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و امنیتی به همدیگر پیوند داده است. یکی از چالش‌های اصلی پیش رو، مدیریت منابع آبهای مشترک مرزی است که نیازمند هماهنگی مجموعه‌ای از قوانین و مقررات و ضوابط سیاسی کشورهای مختلف است.

باتوجه به اهمیت این حوزه ها  کمیسیون توسعه پایدار اتاق ایران به بررسی وضعیت ایران در حوزه های مشترک پرداخته است. ایران با 7 کشور مرز زمینی دارد. مرز با کشورهای عراق ، ترکمنستان، پاکستان، افغانستان، آذربایجان، ترکیه و ارمنستان. طولانی ترین مرز ایران با عراق و کوتاه ترین با ارمنستان است. بین همسایگان ایران، ترکیه با 593 میلیمتر بارش سالیانه، بیشترین و ترکمنستان با 161 میلیمتر بارش سالانه، کمترین مقدار بارندگی را به خود اختصاص داده است. اما به لحاظ سرانه منابع آب تجدید پذیر ترکمنستان با 4 هزارو 320 مترمکعب در سال، بیشترین و پاکستان با هزار و 253 مترمکعب در سال، کمترین میزان آبهای تجدیدشونده به ازای هر نفر را در اختیار دارد.

با توجه به مشترک بودن بخشی از منابع آب ایران با کشورهای همسایه در حوضه‌های آبریز مشترک، اهمیت دیپلماسی آب در سیاست خارجی ایران در قبال کشورهای همسایه، و با توجه‌ به مرزهای طولانی‌ایران باهمسایگان در حوضه‌های آبریز فرامرزی فرات-دجله با عراق و ترکیه، کورا-ارس با ترکیه، ارمنستان و جمهوری آذربایجان، اترک با ترکمنستان، قره قوم با ترکمنستان و افغانستان، پترگان-خواف با افغانستان، هامون هیرمند با افغانستان و پاکستان و هامون مشکیل و رابچ-باهوکلات با پاکستان بیش ازپیش باید در کانون توجه قرار گیرد.

وضعیت شاخص‌های هیدرولوژیکی 5 حوضه مشترک مرزی ایران در مقایسه با سایر حوضه‌های آبریز مشترک جهان

حوضه آبریز

وضعیت شاخص‌های هیدرولوژیکی 5 حوضه مشترک مرزی ایران در مقایسه با سایر حوضه‌های آبریز مشترک جهان نشان می‌دهد،‌ در گروه شاخص‌های کمیت منابع آب شاخص‌های تنش آب کشاورزی و تنش آب انسانی، هر 5 حوضه در شرایط مخاطره بسیار زیاد واقع شده‌اند. در خصوص شاخص تنش آب محیط زیست و شاخص آلودگی ناشی از فاضلاب و پساب نیز این 5 حوضه در شرایط مخاطره زیاد و بسیار زیاد قرار دارند. دو حوضه دجله- فرات و ارس تحت تأثیر شدید سدسازی‌های بی‌رویه در بالادست خود قرار دارند و بنابراین میزان مخاطره این دو حوضه در شاخص تأثیرپذیری از اکوسیستم از ساخت سدها، در شرایط خطر بسیار زیاد قرار دارد. برآیند شاخص‌های 14 گانه نشان می‌دهد که به طورکلی 5 حوضه مشترک مرزی ایران در شرایط مخاطره با درجه حداقل متوسط رو به خیلی زیاد است. البته باید یادآور کرد، این شاخص معمولا برای ارزیابی وضعیت منابع آب در مقیاس کشور و در جاهایی که داده‌ها قابل دسترس باشد مورد استفاده قرار می‌گیرد. یکی از نقاط ضعف این شاخص این است که نمی‌تواند در مقیاس خرد اطلاعات مناسبی را ارائه دهد. علاوه بر این شاخص به تقاضای منابع آب کشورها بر اساس ویژگی‌های فرهنگی، الگوهای زندگی و شرایط اقلیمی توجهی ندارد. به عنوان مثال در کشورهای با اقلیم خشک که به صورت طبیعی آب کمیاب است، نمی‌تواند تصویر واقع‌بینانه‌ای ارائه دهد و درواقع این کمیابی ویژگی ذاتی چنین کشورهایی قلمداد می‌شود.

مهمترین چالش‌های فراروی بین ایران و همسایگان 

به گفته تحلیلگران کمیسیون محیط زیست اتاق ایران، وجود 286 حوضه آبریز بین‌المللی مشترک بین بیش از 148 کشور و همچنین بیش از 592 منابع آب زیرزمینی بین‌المللی و 1600 دریاچه مشترک بر پیچیدگی و اهمیت مسائل امنیتی در بهره‌برداری از منابع آب افزوده است. این مسئله سبب شده است که کشورهای بالادست از آب برای کسب قدرت بیشتر و کشورهای پایین دست از قدرت برای کسب آب بیشتر استفاده کنند. افزایش نیاز آبی و کاهش منابع موجود آب به همراه اثرات سوء تغییر اقلیم، امنیت جهانی را بشدت تهدید کرده و مفهوم امنیت ملی را نیز دستخوش تحول کرده است. این امر سبب شده است که بهره‌برداری از رودخانه‌های مرزی مشترک با مسائل امنیتی و سیاسی ارتباط مستقیم پیدا کند. عدم مدیریت و حکمرانی صحیح وافزایش تقاضا برای بهرهبرداری هر چه بیشتر از این منابع، سبب افزایش رقابت و در نتیجه تنش بر سر بهره برداری از منابع آبی مشترک شده است. بدون شک، ارتباط گسترده و مستقیم مسائل مدیریت منابع آبی به ویژه آبهای مشترک مرزی با مسائل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی بر پیچیدگی مسائل سیاستگذاری، حکمرانی و بهره‌برداری از این منابع افزوده است.

ایران نیز از این قاعده مستثنا نبوده و در حال حاضر با چالش‌های زیادی در زمینه بهره‌برداری و حفاظت از منابع آبی با کشورهای همسایه مواجه است. هر چند در سال‌های اخیر ایران و کشورهای همسایه تلاش کرده اند تا به صورت مسالمت‌آمیز و در چارچوب دیپلماسی آب مسائل و مشکلات آبهای فرامرزی خود را حل وفصل کنند، اما کماکان هنوز چالش‌های متعددی در این زمینه وجود دارند که مستلزم دیپلماسی منسجم و همهجانبه با کشورهای همسایه است.

خلاصه مهمترین چالش‌های فراروی بین ایران و کشورهای همسایه در مورد منابع آب مشترک

چالش حوضه آبریز