سید حمید متقی:عصر روز یک شنبه درگذشت سیدمحمود دعایی از یاران نزدیک بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران روی خروجی خبرگزاری‌ها قرار گرفت. این خبر بسیاری از فعالان سیاسی و رسانه‌ای کشور را شوکه کرد. فعالیت مستمر مطبوعاتی، حضور پررنگ و اثرگذار این روحانی آرام وکم‌حاشیه در محافل سیاسی، فرهنگی و اجتماعی نشان از سلامت جسمانی او می‌داد.

هرچند که در دو سه‌سال اخیر مردم این کهن‌دیار به شنیدن خبرمرگ‌های ناگهانی تا حدود زیادی عادت کرده‌بودند، اما به سبب فروکش کردن نسبی بحران کرونا، بسیاری در دل امید داشتند که این فصل از کتاب زندگی ایرانیان به نقطه پایانی رسیده باشد. با این حال و با توجه به اطلاعات اولیه انتشار یافته از رحلت محموددعایی به نظر می‌رسد که هنوز نمی‌توان به ثبت نقطه پایانی این فصل در آینده‌ای نزدیک امیدوار بود.

دعایی برای بسیاری از علاقه‌مندان به ساحت فرهنگ، هنر و سیاست ایران چهره‌ای آشنا به شمار می‌رفت. چهره‌ای که تلاش داشت بدون حاشیه بسیاری از بزرگان ادب، فرهنگ، اندیشه، هنر و...که به دلایل متفاوت در 4دهه اخیر از حوزه عمومی رانده شده یا به بوته نسیان سپرده شده بودند را در حد وسع خود مورد تجلیل وتکریم قرار دهد و در موسسه مطبوعاتی تحت نظر خود صفحه‌ای، ستونی و یا حتی خبری را به آنان اختصاص دهد. 

شاید به نظر این اقدام چندان بزرگ نباشد، اما اگر دستی بر آتش فرهنگ این مرزپرگهر داشته باشید و سنگ‌هایی که هر لحظه از منجنیق فلک بر بنای شیشه‌ای رسانه و فرهنگ را مشاهده کرده باشید، نمی‌توانید این اقدام را مورد ستایش قرار ندهید. بسیاری از هنرمندان و اهالی فرهنگی که سال‌ها از این دیار دوربوده‌اند و در غربت روزگار می‌گذراندند و احتمالا تصور می‌کردند که به دهلیز فراموشی رهسپارشده‌اند[به ویژه در دهه‌های 70 و80 که شبکه‌های اجتماعی وفضای مجازی انقلابی بزرگ در ارتباطات را به وجود نیاورده بودند]، در اطلاعات با انتشار مطلب وخبری دوستانه و محترمانه از آنان یادشان ارجمند نگه داشته می شد؟ این نوع برخورد با بزرگان فرهنگ وهنر ایران سبب شده بود که سیدمحمود دعایی و موسسه تحت مدیریت او به مراکز مورد اعتماد بسیاری از این چهره‌ها بدل شود و بسیاری از آنان این روحانی خوش‌مشرب و طناز را برای بدرقه آنان به جهان باقی انتخاب کنند. 

این روحانی آرام و متواضع در روزهای آغازین سال قرن جدید برخلاف فضای کم وبیش همدلانه رسانه‌ای با اودر سال‌های اخیر، با موجی از انتقاد و اظهارات طعنه‌آمیز مواجه شد، آنجا که در ضیافت افطار ابراهیم رئیسی، تلاش کرد تا دست او را ببوسد، اما با امتناع رئیس دولت مواجه شد. آنان که دعایی را نمی شناختند این اقدام او را پسند نکردند و به نقد این پیرمرد رقیق‌القلب 81 سال پرداختند، با این حال انانکه از نزدیک با این چهره آشنا بودند زیاد از این اقدام او تعجب نکردند، او برای تکریم وابراز محبت دست بسیاری از افراد از یک کارگر گرفته تا چهره‌های هنر وادب ایران را بوسیده بود و عملا این اقدام نشانه سرخم کردن او درمواجهه با قدرت را به شمار نمی‌رفت. همین امر هم سبب شد بسیار زودتر از آنچه که تصور می‌شد این موج انتقادی آرام بگیرد.

دعایی در یک نگاه

این چهره یزدی که تازه وارد دهه نهم زندگی خود شده بود، بیش از نیمی از عمر خود را به سکانداری قدیمی‌ترین روزنامه در حال انتشار ایران سپری کرد. دعایی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی یکی از چهره‌های نزدیک به رهبری نهضت به شمار می‌رفت. او که فعالیت‌های سیاسی خود را از اوایل دهه 40 آغاز کرده بود، در سال 46 ناچار به خروج از ایران شد. او پس از این سال در سفرهای متعدد به عراق، لبنان، اردن، عربستان وبرخی از کشورهای اروپایی نقش مهمی در هماهنگی نیروهای ضدرژیم پهلوی ایفا کرد.

دعایی در دهه 50 نیز نقش رابط آیت‌الله خمینی(ره) با دولت عراق را ایفا ‌کرد. در این دوره او به تهیه‌کنندگی و اجرای برنامه رادیویی نهضت روحانیت علیه رژیم پهلوی در عراق پرداخت.

با پیروزی انقلاب در سال 1357 به عنوان سفیر دولت جدید انقلابی به بغدادرفت. پس از آغاز جنگ عراق و ایران، این روحانی یزدی‌ِکرمانی‌الاصل که رابطه نزدیکی نیز با مرحوم سیداحمد خمینی داشت به تهران بازگشت و با حکم رهبرانقلاب به مدیرمسئولی بزرگ‌ترین بنگاه مطبوعاتی ایران منصوب شد.

دعایی برخلاف بخش عمده چهره‌های سیاسی آن دوران که هر روز از شاخه‌ای به شاخه دیگر می‌رفتند، تلاش کرد که با تمرکز بر نقطه‌ای که در آن قرار گرفته است، به این بنگاه مطبوعاتی نوعی ثبات و آرامش تزریق کند و تا جای ممکن آن را از تندباد حوادث در امان نگه دارد.

هر چند که روزهای نخست مدیریت او نیز همراه با موج برخوردهای به اصطلاح انقلابی بود، اما به سبب نوع شخصیت و مرام او والبته بهره‌گیری از تجربیات مدیریتی فرهنگی در دهه شصت، این چهره به تدریج تبدیل به یکی از چهره‌های مورد اقبال بسیاری از اهالی فرهنگ و سیاست درون و برون ایران شد. چهره‌ای که در رسانه‌های تحت نظر او بسیاری روزنامه‌نگاران، نویسندگان و اندیشمندان غربت‌نشین ایرانی توانسته‌اند قلمی بچرخانند و درد غربت را تسلایی هرچند اندک ببخشند.

نام این سیاستمدار آرام در مهم‌ترین شکاف میان نیروهای خط امام در دهه شصت حضوری پررنگی داشت، زمانیکه جامعه روحانیت مبارز تهران حاضر به قرار دادن نام او و فخرالدین حجازی در فهرست انتخابات مجلس سوم پایتخت نشدند. این تصمیم سبب شد تا چهره‌هایی چون سیدمحمد خاتمی، مرحوم محمدرضا توسلی در کنار برخی از اعضای منتقد جامعه روحانیت مبارز مانند سیدمحمد موسوی خوئینی و مهدی کروبی مجمع روحانیون مبارز را تاسیس کنند.

او در ادوار نمایندگی مجلس نیز بسیار کم‌هیاهو ظاهر شد و بیشتر تلاش داشت تا به صورت کدخدامنشانه مشکلات بسیاری از چهره‌های فرهنگی را مرتفع کند. تنها نطق او در مجلس سخنرانی احساسی و مشهور او در دفاع از سیدعطاالله مهاجرانی برای تصدی پست وزارت فرهنگ دولت نخست خاتمی بود.

او اگر چه خاستگاهی نزدیک به جریان چپ اسلامی دیروز یا اصلاح‌طلبان امروزی دارد و همواره به دوستی بیش از نیم‌قرنی خود با سیدمحمد خاتمی رئیس‌جمهوری پیشین می‌بالید، با این حال در همه این سال‌ها و حتی پس از حوادث سال 88 مورد احترام و اعتماد بسیاری از شخصیت‌های اصولگرا نیز بود و در این مدت تلاش کرد تا جای ممکن فضای گفت‌وگو و تفاهم میان دو جناح اصلی کشور را فراهم کند.

دعایی در بنگاه رسانه‌ای اطلاعات نیز اقدامات سترگی انجام داده است، اگر از بزرگراه جهان کودک گذر کرده باشید قاعدتا ساختمان بزرگ و آبرومند این موسسه را مشاهده کرده‌اید. ساختمانی که از تولید محتوا تا چاپ روزنامه همگی در یک‌مکان مستقر هستند. آرشیو هشتادساله این روزنامه نیز می‌تواند منبعی مناسب برای بسیاری از تحقیقات و پژوهش‌ها به شمار آید. شاید گفته شود که این مسائل از بدیهیات هر بنگاه مطبوعاتی به شمار می‌رود، برای پاسخ به این مدعا کافیست نگاهی به وضعیت رقیب قدیمی این روزنامه یعنی کیهان داشته باشید تا به اهمیت اقدامات سیدمحمود دعایی پی ببرید.

سیدمحمود دعایی حکم مدیریت خود بر موسسه اطلاعات را از رهبرکبیرجمهوری اسلامی دریافت کرده بود. طبق سنت بیش از سه دهه اخیر آیت‌الله خامنه‌ای، بر استمرار احکام رهبرفقید انقلاب تاکید داشته‌اند. با درگذشت محمود دعایی، به نظر می‌رسد تعدادچهره‌هایی که با حکم موسس جمهوری اسلامی و تایید آیت‌الله خامنه‌ای به فعالیت خود ادامه می‌دهند به کمتر از تعداد انگشتان یک دست رسیده باشد.

دعایی امروز دار فانی را وداع گفت، مورخان در آینده احتمالا درباره بسیاری از موارد از جمله روزهای حضور در سفارت ایران در عراق انتقادات زیادی را به او وارد خواهند کرد. با این حال با نگاهی منصفانه نمی‌توان از میراث گرانسنگ او در حوزه سیاست ایران و همچنین موسسه اطلاعات به سادگی گذر کرد. میراثی که بسیار شبیه مرام و منش او دست‌کم در سه دهه اخیر بوده است.