اسنپ‌بک؛ چالش بزرگ بعدی مذاکرات وین

به گزارش اکوایران، مذاکره‌کنندگان طرف‌های توافق هسته‌ای ایران، برجام، به وین بازگشته‌اند تا دور هشتم مذاکرات بر سر بازگرداندن توافقی که توسط دولت ترامپ نقض شده بود را از سر بگیرند.

در روزها و هفته‌های آینده، تمرکز بر خواسته‌های ایران برای رفع تحریم‌ها، راستی‌آزمایی و تضمین خواهد بود. با این حال منابع دیپلماتیک در وین گفته‌اند، به دلیل فوریت و زمان اندک، موضوعات مختلف بطور موازی مورد رایزنی قرار خواهند گرفت. این بدان معنی است که برای دستیابی به هرگونه توافق تا اواسط فوریه (ضرب‌الاجل فرضی) دیگر چالش‌ها و پرانتزهای باقیمانده مورد اختلاف نیز باید تعیین تکلیف شوند، از جمله: سانتریفیوژها و ذخایر اورانیوم مازاد ایران، ترتیب و توالی گام‌های متقابل، بندهای غروب و ...

همانطور که رابرت هوس استادتمام حقوق بین‌الملل در دانشگاه نیویورک و روتی تیتل، عضو دائم شورای روابط خارجی آمریکا پیشتر در مقاله‌ای نوشته‌اند، تضمین یکی از معماهای سخت در وین است. ایران به دنبال «ضمانت‌هایی» است که اگر دولت جمهوری‌خواه احتمالی آینده تعهدات آمریکا را در مورد رفع تحریم‌ها زیر پا بگذارد، منافع اقتصادی ناشی از لغو تحریم‌ها را می‌توان تضمین کرد.

هوس و تیتل در آن مقاله چندین مثال از نحوه انجام این کار ارائه دادند: تعهد به الحاق ایران به WTO (که معمولاً توسط ایالات متحده در گذشته مسدود شده بود)، بیمه ریسک سیاسی، و امکان داوری بین‌المللی الزام‌آور برای اختلافات بر سر رفع تحریم‌ها بر اساس یک توافقنامه احیا شده.

معمای بعدی: اسنپ‌بک

اما احتمالاً خطر دیگری در زمینه اسنپ‌بک (مکانیسم ماشه) به عنوان یکی از مفاد جنجالی یک برجام احیا شده نیز وجود دارد: سوء استفاده یکی از شرکای برجام از مفاد اسنپ‌بک در متن اصلی.

هدف اسنپ بک این بود که به عنوان آخرین گزینه به یک شریک برجام اجازه دهد تا تحریم های شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران را در صورت عدم پایبندی قابل توجه به محدودیت های هسته ای در توافق، آغاز کند.

مراحل مکانیسم ماشه

نقض ادعا شده ابتدا مشمول نشست مشورتی و یک فرآیند واسطه گری (شامل گزارش مشاوره تخصصی) خواهد بود. اگر این امر نتوانست مناقشه را حل کند، حق هر یک از شرکای برجام برای اعمال بازگرداندن تحریم‌های قبلی شورای امنیت سازمان ملل محفوظ خواهد بود.

ماده مورد بحث (ماده 37) در قسمت مربوطه می‌گوید:

پس از دریافت اخطار از سوی طرف شاکی، -که در بالا توضیح داده شد که شامل تلاش‌های همراه با حسن نیت عضو شاکی برای پایان دادن به روند حل اختلاف مشخص شده در برجام است- شورای امنیت سازمان ملل متحد طبق رویه های خود برای قطعنامه ای جهت ادامه لغو تحریم ها رای خواهد داد.

اگر قطعنامه فوق ظرف 30 روز پس از ابلاغ تصویب نشده باشد، مفاد قطعنامه های قبلی شورای امنیت سازمان ملل مجدداً اعمال شود، مگر اینکه شورای امنیت سازمان ملل متحدد تصمیمی غیر از این بگیرد.

همانطور که پیش نویس این بند توافق نشان می‌دهد، اگر قطعنامه جدید شورای امنیت سازمان ملل متحد شکست بخورد، مثلاً به این دلیل که یک یا چند عضو دائمی از وتوی خود استفاده می کنند، به طور خودکار اعمال مجدد تحریم هایی کلید می‌خورد که از طریق قطعنامه2231 شورای امنیت سازمان ملل (پشتوانه حقوقی توافق هسته‌ای ایران) برداشته شده است.

اسنپ‌بک خودقضاوتی نیست

در خود قطعنامه، روش شروع snapback به شرح زیر است:

اگر عضو شاکی تشخیص دهد که این موضوع به منزله عدم عملکرد قابل توجه است، آن شرکت کننده می‌تواند...

زمانی که دولت ترامپ پس از اعلام نقض برجام از سوی دولت آمریکا، تلاش کرد از مکانیسم ماشه استفاده کند، به نوعی آزمایش فرآیند شورای امنیت برای راه‌اندازی اسنپ‌بک بود. دیدگاه غالب اعضای شورای امنیت این بود که فقط عضوی که در موقعیت مناسبی از نظر پایبندی به تعهدات برجامی خود باشد می‌تواند از اسنپ‌بک شورای امنیت طبق قطعنامه 2231 استفاده کند.

اهمیت این قسمت برای عملکرد اسنپ بک در موقعیت های آینده قابل توجه است. آنچه نشان داده شده است این است که snapback صرفاً خودقضاوتی نیست. حداقل به عنوان یک موضوع صلاحیت-مصلحت باید نوعی تصمیم مثبت شورای امنیت سازمان ملل وجود داشته باشد که تقاضای اسنپ‌بک از نظر رویه‌ای و قضایی صحیح باشد. موارد دستور کار جلسه شورای امنیت سازمان ملل باید توسط رئیس شورا تأیید و «تصویب» شود.

اجرای سناریوی فرضی اول

پس بیایید یک سناریوی فرضی را اجرا کنیم. رئیس‌جمهوری دست راستی در فرانسه انتخاب می‌شود که می‌خواهد برجام احیا شده را نابود کند. یا شاید بوریس جانسون تصمیم می گیرد که دست به شیطنت بزند. یکی از این شرکت‌کنندگان به نقص عملکرد استناد می‌کند، حتی اگر بقیه موافق نباشند که ایران به‌طور قابل‌توجهی به تعهدش پایبند نیست. راهبرد این است که با اعمال مجدد تحریم‌های اولیه شورای امنیت سازمان ملل، از اسنپ‌بک برای خرابکاری در برجام احیا شده استفاده کنند. ایران چقدر باید نگران باشد؟

شاید نه چندان، مادامیکه که ایالات متحده (با تسلطش بر سیستم مالی) و بسیاری از دیگر شرکای برجام با شریک دورتر موافق نباشند.

این زبان که «طرح مسئله را منوط به یک عدم پایبندی قابل توجه می‌داند» نشان می‌دهد که شورای امنیت سازمان ملل تنها زمانی از درخواست اسنپ‌بک به درستی استفاده می‌کند که عضو درخواست‌کننده با حسن نیت باور داشته باشد که ایران به‌طور جدی برجام را نقض می‌کند.

اما استفاده از اسنپ‌بک به عنوان یک مانور سیاسی برای تضعیف برجام یک اقدام همراه با سوءنیت است.

اگر رئیس شورای امنیت در کنار عضو شاکی دور از سایرین نباشد، یا اگر حمایت کافی برای اعتراض به گنجاندن بند اسنپ‌بک در دستور کار وجود نداشته باشد، مسیر مکانیسم ماشه احتمالا مسدود است.

البته، شریک دورتر ممکن است استدلال کند که اسنپ‌بک خودکار است و حتی نیازی به بررسی شورا ندارد. اما به نظر می رسد زبان قطعنامه 2231 دقیقاً برای جلوگیری از این امکان طراحی شده است، و این هدف را با ایجاد مسیر مناسب برای snapback به وسیله اطلاع رسانی و ثبت درخواست و سپس رای مثبت اعضای شورای امنیت به یک قطعنامه جدید، دنبال کرده است.

اگر رأی اعضای شورای امنیت نتواند قطعنامه جدیدی را تصویب کند، یک شرط اساسی برای اسنپ‌بک وجود ندارد.

اجرای سناریوی فرضی دوم

اما بیایید فرض کنیم که عضو شاکی دور از سایر شرکای برجام موفق شود از این حلقه های رویه‌ای عبور کند به طوری که پیش‌زمینه تحریم ها تحت قطعنامه های قبلی شورای امنیت سازمان ملل تأمین شود. بعدش چی شد؟

مهم است که بدانیم برجام و قطعنامه 2231 به یک طرف خارج‌شده در این شرایط اجازه می دهد که کاملاً غیر منطبق با مفاد باشد و بنابراین هر گونه تحریم داخلی را که می‌خواهد دوباره اعمال کند، اما نه برجام و نه قطعنامه 2231 سایر اعضای برجام را ملزم به اعمال مجدد تحریم‌های داخلی که در زمان توافق برجام لغو کردند، نمی‌کند.

هنگامی که در قطعنامه‌های قبلی سازمان ملل متحد از نظر قانونی و رویه‌ای یک قصور معتبر وجود داشته باشد، تعهد همه طرف‌های برجام (و در واقع همه کشورهای عضو سازمان ملل) برای اعمال مجدد آن تحریم‌ها (اما فقط آن تحریم‌ها) در قطعنامه‌های قبلی لازم‌الأجرا می‌شود.

 این تحریم ها علیه نهادها، معاملات و افرادی است که به طور مستقیم و مشخص به توسعه هسته ای ایران کمک می کنند. در مورد اسنپ‌بک، در قطعنامه 2231 یک ماده عطف به ماسبق وجود دارد:

.... این مقررات در مورد قراردادهایی که قبل از تاریخ اعمال بین هیچ یک از طرفین و ایران یا اشخاص حقیقی و حقوقی ایرانی امضا شده است، اعمال نخواهد شد، مشروط بر اینکه فعالیت‌های در نظر گرفته شده در چارچوب اجرای این قراردادها بر اساس این برجام و قطعنامه های قبلی و فعلی شورای امنیت سازمان ملل متحد باشند.

حتی اگر اقدامی فوری که توسط یکی از اعضای دورتر برجام تحریک می‌شود، اتفاق بیفتد، باز هم فعالیت‌های اقتصادی زیادی با ایران به دور از تحریم‌های مرتبط با توسعه هسته‌ای مجاز خواهد بود.

فهرست معافیت از اسنپ‌بک

در نهایت، هر یک از شرکای برجام در قرائت خود درباره اینکه تحریم‌های مختلف شورای امنیت سازمان ملل چقدر گسترده یا محدود هستند، قضاوت می‌کنند. 

با این وجود، تهیه فهرستی از نهادها و تراکنش‌های مهمی که در برابر snapback محافظت می‌شوند، ممکن است مفید باشد، زیرا درک گسترده‌ای در میان شرکت‌کنندگان برجام وجود دارد که تحریم‌های سازمان ملل متحد بر این نهادها و معاملات تأثیری نخواهد گذاشت.

چنین اقدامی خطر اقتصادی ناشی از یک اسنپ‌بک را کاهش می‌دهد، تجارت جدید را تشویق می‌کند و بنابراین ارزش لغو تحریم‌ها را تحت یک برجام بازسازی‌شده افزایش می‌دهد.